Geen druppel regen komende week en dalende waterstanden

Het is meer dan een jaar geleden dat de weermodellen een geheel droge week in het vooruitzicht in het vooruitzicht stelden; en misschien worden het er zelfs wel twee. Het weerpatroon is heel anders dan enkele maanden terug en hogedrukgebieden zijn voorlopig aan zet. De rivieren zullen daarom voorlopig dalen, al gaat dat niet zo heel snel in deze tijd van het jaar. In het waterbericht leest u de details.

In de rubriek Water Inzicht een analyse van de overstromingen in en om Valencia; waar kwam het water vandaan en hoe kon het zo mis gaan.

water van de week

Hogedrukgebieden bepalen voorlopig het weer

De weerkaarten van dit moment laten een standvastig groot hogedrukgebied zien boven Centraal Europa. Dat is een heel ander beeld dan de afgelopen maanden, toen er wel soms hogedrukgebieden over onze regio lagen, maar deze zich steeds weer snel naar het oosten verplaatsten en er lagedrukgebieden voor in de plaats kwamen.

Sinds een paar weken is dat patroon veranderd en is de hoge druk dominanter geworden boven onze omgeving en vinden we de lagedrukgebieden ten noorden en ten zuiden van ons. De noordelijke lagedrukgebieden zijn verbonden met de straalstroom die over het noorden van de Atlantische Oceaan loopt en neerslagzones meevoert die boven Scandinavië veel regen brengen. 

Ook ten zuiden van het hogedrukgebied, boven de Middellandse Zee vinden we lagedrukgebieden, maar dit zijn solitaire weersystemen die niet met de straalstroom verbonden zijn en vaak dagenlang op ongeveer dezelfde plaats blijven liggen. In de rubriek Water Inzicht hierover meer.

De kern van het grote hogedrukgebied waar e te maken hebben, beweegt soms wel wat naar het oosten, maar voordat lagedrukgebieden vanaf de Oceaan dichterbij kunnen komen, dient zich telkens weer een nieuw hogedrukgebied aan dat vanaf de omgeving van de Azoren het Europese hogedrukgebied weer komt versterken.

De komende 10 dagen lijkt daar geen verandering in te komen en dat betekent dat het in de stroomgebieden van de rivieren al die tijd droog blijft. Tegen het einde van de verwachtingstermijn is het hogedrukgebied nog steeds krachtig aanwezig, dus daarmee is de kans groot dat het droge weer ook in de periode tot 14 dagen vooruit nog voortduurt.

Rijn daalt tot onder de 8 m (NAP).

Vanwege het droge weer is de Rijn de hele week gedaald en sinds een week geleden is de stand ongeveer 50 cm gedaald tot iets onder de 8,5 m op dit moment. De afvoer bedraagt nog ca 1.575 m³/s wat al iets onder het langjarig gemiddelde is voor deze tijd van het jaar. De komende week zet deze lijn zich door, want er is geen regen in het verschiet. Van dag tot dag daalt de stand met zo'n 10 cm en de afvoer met ca 50 m³/s. 

Aan het eind van de weke verwacht ik dat de 8 m zal worden onderschreden, waarna de daling wat vertraagt tot zo'n 5 cm per dag. Aan het begin van de volgende week verwacht ik een stand van ca 7,8 m (NAP). De afvoer is dan tot ca 1.300 m³/s gedaald en komt daarmee in de buurt van de laagste afvoer (1.245 m³/s) die tot nu toe dit jaar werd bereikt. De kans is groot dat de Rijnrond medio november tot onder deze waarde zakt, want het droge weer weet voorlopig van geen ophouden.

Het is niet uitzonderlijk dat in november de laagste stand wordt bereikt, maar het is wel bijzonder dat dat gebeurt nadat in oktober de stand juist vrij hoog was. Voorlopig du dalende standen; we zullen tot volgende week moeten wachten voor een mogelijk zicht op een verandering.

Maas daalt naar ca 100 m³/s

Ook de Maas is aan een gestage daling bezig vanwege het aanhoudende droge weer. De afgelopen week daalde de afvoer van iets boven de 200 m³/s naar ca 150 m³/s op dit moment. Dat is al wat minder dan gewoonlijk in deze tijd van het jaar en het is wel bijzonder dat de Maas, die 3 weken terug nog een uitzonderlijke hoge stand bereikte voor de tijd van het jaar, nu al weer zover gedaald is.

Die daling zet voorlopig nog door en dagelijks daalt de afvoer met zo'n 5 tot 10 m³/s. dat zijn gemiddelden, want over de dag zijn er altijd forse schommelingen als gevolg van het stuwbeheer in Wallonië. Aan het eind van de week verwacht ik dat de afvoer rond 125 m³/s zal zijn uitgekomen en, omdat het droge weer nog lang aanhoudt, zal in de loop van de week na komend weekend ook de 100 m³/s in zicht komen. Een weersomslag naar natter weer is voorlopig niet in beeld.

water inzicht

De Middellandse Zee wordt steeds warmer en de neerslagextremen nemen toe

Al een paar weken komen in de landen rondom de Middellandse Zee extreme weersituaties voor met zeer veel regen. Afgelopen week was het prijs in Spanje, maar in de week ervoor viel veel regen in Zuid-Frankrijk, Italië, Kroatië en Slovenië. En terwijl nu alle ogen gericht zijn op Spanje is een ander weersysteem actief boven het oosten van de Middellandse Zee dat in Cyprus en Israël voor veel regen heeft gezorgd. 

Het type lagedrukgebieden dat dit weer met veel regen veroorzaakt is van alle tijden. Ze vallen op de weerkaart niet meteen op omdat de luchtdrukverschillen, anders dan de bij ons bekende lagedrukgebieden, niet heel groot zijn. Maar wel groot genoeg om een luchtstroom op gang te brengen die tegen de wijzers van de klok in langzaam om het weersysteem heen draait. 

Een ander kenmerk van deze lagedrukgebieden is dat ze ver van de straalstroom af liggen. Deze wind op ca 10 km hoogte is belangrijkrijk om ze de lagedrukgebieden als geheel meevoert. Ver van de straalstroom af is deze luchtstroming op hoogte erg traag en daardoor blijven de lagedrukgebieden lang op ongeveer dezelfde plaats liggen. Zo kan het gebeuren dat ze dagenlang nauwelijks van hun plaats komen en de luchtstroming aan het aardoppervlak al die tijd niet verandert.

De afgelopen dagen lag zo'n lagedrukgebied in het zeegebied tussen Spanje en Algerije en dit leverde aan het oppervlak een zuidelijke luchtstroming op die warme lucht vanaf Noord-Afrika over de Middellandse Zee in de richting de de Spaanse kust stuurde. Boven het nog zeer warme zeewater (3 graden warmer dan gewoonlijk in deze tijd van het jaar) kon de lucht erg veel vocht opnemen, wat vervolgens, waar de lucht het land bereikte, zeer veel regen opleverde.

De neerslagintensiteit was zeer groot en werd nog versterkt doordat de lucht boven het binnenland tegen de daar aanwezige heuvels en bergen moest opstijgen. De intensiteit liep lokaal op tot meer dan 100 mm in een uur en dat dan 3 uur lang. Een meetstation net ten westen van Valencia mat zelfs bijna 180 mm in één uur. Dat is net zoveel als er in Nederland in 2,5 maand valt.

In de kaart hierna is eerst een hoogtekaart weergegeven van het gebied ten westen van Valencia met daarin de stroomgebieden van enkele rivieren die bij deze stad in zee uitmonden. De grijze gebieden liggen boven de 1000 m boven de zeespiegel en de hoogste delen daarbinnen rijzen op tot bijna 1500 m. In het centrum van Valencia mondt een vrij grote rivier uit, de Turia, die 280 kilometer lang is, met een stroomgebied van ca 6.300 km², wat circa 20% is van het stroomgebied van de Maas. 

Met name de Turia werd de afgelopen dagen ook in de Nederlandse media genoemd omdat deze rivier een jaar of 50 geleden was verlegd vanuit het centrum naar de zuidelijke rand van de stad. Dit zou de stad hebben behoed voor een nieuwe overstroming, want in het centrum ven Valencia vielen de problemen mee. De satellietfoto hieronder van 31 oktober laat ook zien dat het modderige water van de Turia zich in de bedding bevindt en het centrum van de stad, aan de bovenkant op de foto, niet heeft bereikt. 

Dit klinkt als een succes voor dit staaltje watermanagement, maar het is de vraag of dit helemaal klopt. De afvoer van de Turia was namelijk niet uitzonderlijk hoog de afgelopen dagen. Zij kwam tot ca 2.000 m³/s wat zondemeer hoog is voor een niet zo heel groot stroomgebied, maar de nieuwe bedding is hier op berekend en het waterpeil bleef er ruim onder de kruin van de er naast gelegen oeverzones.  

Dat de afvoer meeviel had ook te maken met twee stuwmeren (ver) bovenstrooms van de stad. Gewoonlijk versterken stuwmeren de wateroverlast benedenstrooms omdat ze water veel sneller doorgeven dan wanneer ter plaatse een gewoon riviertraject had gelegen. Een hoogwatergolf dempt er dan niet uit, maar blijft even hoog. In de situatie van de Turia hadden de meren wel een positief effect op de situatie omdat ze zijn aangelegd om water voor irrigatie vast te houden en deze bassins waren, zo net na de droge zomer, ver leeg gelopen. Daardoor kon een groot deel van het water vanuit het verder bovenstrooms gelegen deel van het stroomgebied worden ingevangen en werd de hoogwaterpiek in Valencia er flink door verlaagd. 

Wat opvalt in het satellietbeeld is dat er ten zuiden van de nieuwe bedding van de Turia wel grote overstromingen zichtbaar zijn. Hier ligt het stroomgebied van een andere, veel kleinere rivier, de Barco Poyo, die slechts ca 50 km lang is en een stroomgebied heeft van ca 400 km². Daar net zuidelijk van ligt ook nog de Rio Magre, die iets groter is. De omvang is ongeveer te vergelijken met het stroomgebied van de Geul in Limburg. Het waren deze twee rivieren die voor de meeste problemen hebben gezorgd. Zij liggen namelijk in het gebied waar de meeste regen is gevallen en daarbij liggen ze ook nog eens in een gebied dat zo is ingericht dat het nog maar weinig water vast kan houden. 

In de kaart hieronder zijn de neerslaghoeveelheden aangegeven van 29 oktober, de dag met de grootste regenval, waarna in de avond en nacht van 29 op 30 oktober zich de ramp voltrok in Valencia en omgeving. In het herkomstgebied van de Poyo en Magre viel lokaal meer dan 400 mm binnen 24 uur en een meetstation in de stad Turis, middenin de donkere vlek, kwam zelfs tot meer dan 600 mm, waarvan 2/3 deel in 3 uur tijd. Bij zo'n hoge intensiteit heeft het grootste deel van het water geen tijd om in de bodem te kunnen dringen en gaat het oppervlakkig afstromen. 

In het hellende gebied zorgt dat al snel voor problemen omdat het water snel naar het laagste punt stroomt en dit daar tot een optelsom leidt van grote watermassa's. Omdat het een kort riviertraject is kwam dit water ook nog eens binnen enkele uren in de buitenwijken van Valencia aan, waar de bedding van de rivier veel te klein was om het water door te kunnen voeren. Op de site van de meteorologische dienst van Valencia (Avamet) kwam ik tegen dat de afvoer binnen twee uur tot 2.300 m³/s was gestegen.

Ter vergelijking de Geul in Nederland had tijdens de wateroverlast van juli 2021 een afvoer van 75 tot 100 m³/s en een afvoer van 2.300 m³/s zou zelfs in de Maas nog een flink hoogwater hebben opgeleverd.  Het kon dan ook niet anders of deze hoeveelheid water leidde in Valencia tot een enorme overstroming van vrijwel alle buitenwijken. In hoeverre de nieuw aangelegde loop van de Turia hierbij nog een rol heeft gespeeld kan ik niet overzien. Op de foto lijkt het er namelijk op dat de verhoogde oever langs deze nieuwe bedding het water van de Poyo tegenhoudt, zodat het niet goed weg kon stromen vanuit de wijken die daar liggen.

In de volgende kaart is ingezoomd op het stroomgebied van de Poyo. Van rechts naar links zien we eerste de Middellandse Zee, dan de woonwijken van Valencia en vervolgens een gebied met een mix van akkerland en boomgaarden en daartussen enkele industriegebieden. Land dat niet benut wordt voor wonen of agrarisch gebruik komt in dit gebied vrijwel niet voor. De groene gebieden in het midden van de foto zijn geen bos, maar zijn sinaasappelboomgaarden. Helemaal links liggen de uitlopers van het gebergte.

De nummers op de kaart verwijzen naar de foto's hierna die een indruk geven van het stroomgebied. De eerste foto is van de uitlopers van het gebergte. Hier vinden we een min of meer natuurlijke begroeiing, maar omdat in het verleden veel bos is gekapt en er lang intensief is begraasd met schapen en geiten, is er ook veel open bodem. De bodem is er erg dun en er kan nauwelijks water in opgenomen worden, omdat de rotsige bodem vrijwel aan het oppervlak ligt.

De tweede foto laat de boomgaarden in het gebied zien; er staan hier olijven, amandelen en er staan ook druiven. Wat vooral opvalt is dat er veel open bodem zichtbaar is tussen de bomen. De foto (nr 6) rechtsonder laat zien hoe het er hier vanaf de grond uitziet. De bodems tussen de bomen worden er bewust open gehouden zodat er geen ongewenste planten gaan groeien. Dergelijke open bodems kunnen maar weinig water vasthouden en als het water er eenmaal aan het oppervlakte staat, stroomt het ook nog eens makkelijk weg via de ploegvoren die hier als greppels fungeren.

Het bruine water in de stad is voor een groot deel uit dit gebied afkomstig omdat met het stromende water ook nog eens veel fijne bodemdeeltjes zijn afgevoerd. De bodemstructuur is daardoor nog verder verslechterd, zodat de bodem in de toekomst nog minder water kan vasthouden.

De foto midden links laat een nieuwbouwwijk zien aan de rand van een heuvel centraal in het gebied. De heuvel is ook vrijwel kaal en de bodem zal hier nauwelijks water hebben vastgehouden, maar de wijk ernaast heeft ook een erg groot versteend oppervlak en zal ook bijna geen water hebben vastgehouden. De heuvels rondom Valencia zijn een favoriete woonplek en de laatste decennia is er veel nieuw gebouwd en ook zijn er aan de rand van de stad grote bedrijventerreinen aangelegd (foto rechts midden).

Ieder bedrijfsgebouw en nieuwe woning levert een extra stukje versteend oppervlak op en de wegen naar deze wijken fungeren tijdens een regenbui in het licht hellende gebied ook nog eens als beeklopen die het water snel naar benedenstrooms voeren. Het totale oppervlak bebouwd gebied kan in dit soort stroomgebieden nabij de stad oplopen tot 20%. Dat lijkt niet veel, maar het is wel het gedeelte waarvan vrijwel al het regenwater direct tot afstroom komt. De bijdrage aan de wateroverlast is vanuit dit gebied dan ook relatief het grootst.

Dit laatste foto, linksonder, laat tenslotte de sinaasappelboomgaarden zien.  Deze bomen hebben, als ze volgroeid zijn, een flinke kruin en die zal aardig wat water invangen, maar bij dergelijke neerslaghoeveelheden is dat effect ook weer niet zo heel groot. Daarbij wordt ook in deze boomgaarden de bodem vaak kaal gehouden door er te ploegen of te frezen. Middenin de foto is een smalle donkere streep te zien; dit is de beekbedding in dit gebied. Deze heeft vaak nog wel een natuurlijke begroeiing, met riet en struweel, maar de ruimte die deze natuurlijke lopen nog hebben is minimaal en hun bijdrage aan het afremmen van de waterstroom is dan ook nog maar heel klein. 

De foto's laten zien dat in het stroomgebied zoals het nu is ingericht maar heel weinig plaatsen zijn waar regenwater kan infiltreren en daarom zal een heel groot deel tot afstroom komen en dan benedenstrooms voor een ramp zorgen. Het landgebruik is de optelsom van vele vaak kleine maatregelen en vrijwel alle hebben er aan bijgedragen dat het water sneller tot afstroom komt.

Maatregelen die de waterstroom vertragen zijn in de afgelopen decennia niet of nauwelijks genomen. Samen met de steeds intensievere neerslagperioden, die vanwege de opgewarmde Middellandse zee steeds vaker optreden, levert dit een combinatie op die tot steeds grotere problemen kan leiden. En omdat de klimaatverandering voorlopig nog wel even doorgaat, kunnen we ons opmaken voor nog heel wat van dergelijke rampen.