zondag 30 september 2018

Hoge drukgebieden blijven weer bepalen, droog weer houdt aan

De regenval van vorig weekend was slechts een korte onderbreking in het al maandenlange droge weer.  De hoge drukgebieden hebben na één natte dag het heft weer in handen genomen en gedurende de rest van de week is er geen regen meer gevallen. Ook de komende week verloopt grotendeels droog op een paar buien na op maandag en dinsdag. De waterstand in de Rijn zal daarom, na de kleine stijging van de afgelopen week, voorlopig weer enige tijd gaan dalen. Een nieuwe laagste waterstand ooit bij Lobith komt dan weer binnen bereik. Zeker nu het kouder geworden is in de Alpen en de gletsjers niet zoveel water meer leveren, wordt het moeilijk voor de Rijn om voldoende water te vinden om de afvoer voldoende hoog te houden. Aan het eind van dit bericht een overzicht van de situatie in de Alpen. De Maasafvoer blijft onverminderd laag.

Rijnafvoer daalt aan het einde van de week weer naar 850 m³/s

De regen van het vorige weekend leverde in de Rijn een klein piekje op, waardoor de afvoer bij Lobith op donderdag even tot boven de 1000 m³/s steeg. Dat was wat hoger dan ik vorige week nog verwachtte. Vooral in Midden Duitsland vielen enkele zeer stevige buien toen het front passeerde en dat leverde in de zijrivieren van de Rijn wat meer water op dan waar ik vanuit was gegaan. 

Het was het tweede kleine piekje in de Rijn in de maand september en de gemiddelde afvoer van september kwam daarmee net boven de 950 m³/s uit. Dat is ruim 700 m³/s minder dan er gemiddeld in september door de Rijn wordt afgevoerd. Sinds 1900 waren er 8 jaren met een nog lagere afvoer in september. Deze jaren zijn verdeeld over de hele meetperiode en er is geen toename te zien in de afgelopen decennia. Alleen in de 40'er jaren van de vorige eeuw waren er 3 septembermaanden kort op elkaar met heel weinig afvoer: 1943, 1947 en 1949. Het laatste jaar is tevens de meest extreme septembermaand ooit met een gemiddelde afvoer van 782 m³/s. 

Bij vrijwel alle septembermaanden met een lage afvoer, bleef de afvoer in oktober ook aan de lage kant. Oktober 1947 was met een afvoer van 683 m3/s zelfs de maand met de laagste gemiddelde Rijnafvoer ooit. Ook dit jaar gaat oktober van start met zeer lage afvoeren. Na het kleine golfje dat op donderdag passeerde is de afvoer bij LObith al weer met ca 70 m3/s gedaald naar 940 m³/s op dit moment en de komende dagen zet de daling door met gemiddeld zo'n 10 tot 15 m³/s per dag. Tegen het volgend weekend zal de afvoer dan weer rond de 850 m³/s zijn uitgekomen; net zo laag als op 24 augustus toen de tot nu toe laagste afvoer van dit jaar werd bereikt.

Op maandag en dinsdag wordt er wel wat regen verwacht in Zuid-Duitsland en de Alpen, maar de hoeveelheden zijn klein. De regen die dan valt kan bij Lobith in het volgende weekend wel voor een heel lichte stijging zorgen, maar omdat het de rest van deze week droog blijft, is de kans groot dat de afvoer na het volgend weekend toch weer verder zakt, naar onder de 850 m³/s. Als dat uitkomt, dan kan ook de waterstand bij Lobith verder zakken dan de recordlage stand (6,83 m +NAP,) van eind augustus

De lage Rijnafvoer zorgt ervoor dat het zoutgehalte in het Benedenrivierengebied nog steeds hoog is. Via de Nieuwe Waterweg dringt het zoute zeewater naar binnen en dat kan dan via de Nieuwe Maas door stromen tot aan Kinderdijk langs de Lek en via de Oude Maas tot aan Barendrecht. Tijdens eb duwt het rivierwater het zoute water dan weer enkele tientallen kilometers terug. De komende weken zal dit patroon zich handhaven omdat de rivierafvoeren voorlopig erg laag blijven. Zeker als de wind langs de kust uit het noordwesten gaat waaien, zoals komende week op maandag en woensdag het geval is, kan het zout dan nog wat verder komen.

Voor de innamepunten van zoet water blijft het de komende tijd daarom schipperen. Een deel is nu helemaal niet bruikbar en moet het water via andere routes naar de gebruikers voeren en bij andere innamepunten wordt het precies zo uitgekiend dat er alleen tijdens eb water wordt ingelaten; als er korte tijd rivierwater langs stroomt. De zoetwatervraag is inmiddels trouwens ook een flink stuk lager dan in de zomer. De landbouw heeft veel minder water nodig en er verdampt ook minder uit de binnendijks gelegen wateren.

Maasafvoer blijft ook deze week zeer laag

In de Maasafvoer was er de afgelopen week een vreemde, zeer hoge piek. Bij het meetpunt nabij Maastricht (St Pieter geheten) steeg de afvoer vorige week zondag vrijwel vanuit het niets in enkele uren tijd naar 550 m³/s, om vervolgens weer even snel terug te zakken naar niets. Hieronder is de grafiek van de website van waterinfo afgebeeld. Er was wel een flinke bui gevallen in de Ardennen, maar de totale aanvoer uit de zijbeken was lang niet voldoende om een dergelijke hoge piek te veroorzaken.

De belangrijkste oorzaak was dan ook het beheer van de stuwen in Wallonie, die vooral reageren op de waterstand en niet op de daadwerkelijke afvoer. Als er in de Waalse Maas plotseling een wat grotere hoeveelheid water vanuit een zijbeek in de rivier stroomt, dan levert dat lage golfjes op; vergelijkbaar met golven als je een steen in een vijver gooit. De stuw registreert dit als een plotselinge stijging, gaat snel open en laat veel water door, maar omdat de werkelijke afvoer maar weinig is toegenomen, zakt het peil vervolgens weer snel in het stuwpand en gaat de stuw ook weer snel dicht.

Het kwaad is dan echter al geschied, want de plotselinge plons water die de stuw doorlaat, veroorzaakt opnieuw een golfje dat dan bij de volgende stuw een zelfde reactie oplevert; alleen nog wat extremer. En de stuw daarna nog weer extremer. Zo kan een hoeveelheid neerslag die misschien voldoende was voor een piek van 100 à 150 m³/s uitgroeien tot een golf van 550 m³/s bij Maastricht. In Nederland is de Maas eerst een gedeelte niet gestuwd (de Grensmaas) en in dat deel kon de golf weer wat dempen, tot ca 250 m3/s aan het einde van dit ongestuwde traject. Vanaf Maasbracht is de Maas weer wel gestuwd, maar de Nederlandse stuwen werken anders en versterken de pieken gelukkig niet. In de vrij afstromende Grensmaas leverde deze piek echter wel een soort van vloedgolf op van bijna 3 meter hoog. Vooral de natuur in de rivier en op de oevers heeft hier onder te lijden.

De kans op dergelijke pieken is er deze week niet. Er is al een paar dagen geen regen meer gevallen en de Maasafvoer is weer terug op het zeer lage niveau van ca 40 m³/s bij Eijsden waar de Maas Nederland binnen stroomt. Nadat de kanalen bij Maastricht daar hun water van afgenomen hebben blijft er slechts 10 m³/s voor de Maas zelf. De komende week verandert daar niets in, want het blijft nagenoeg droog. Alleen op dinsdag kan er wat regen vallen in de Ardennen, maar de hoeveelheden zijn te klein voor een stijging van de Maas. De dagen daarna blijft het weer droog en omdat er voorlopig geen weersomslag in zicht is, kan dit nog wel enige weken aanhouden.

Aanvoer van gletsjerwater naar de Rijn neemt komende weken snel af

In maart dit jaar besteedde ik aandacht aan de vele sneeuw die er in de Alpen was gevallen en waar de Rijn nog wel enige maanden van zou kunnen profiteren. Hieronder is de satelietfoto's afgebeeld van eind maart, het moment dat de sneeuwbedekking het grootst was. De rode lijn is de grens van het stroomgebied en de blauwe lijnen zijn de zijrivieren van de Rijn die het water vanuit het hooggebergte naar de Rijn voeren. De tweede foto is van hetzelfde gebied, maar dan van eind september, nu de sneeuwbedekking het geringst is.

De sneeuw van de afgelopen winter was dit jaar in de Alpen al snel op. Mei en juni waren zeer warm in de Alpen en voordat de zomer goed en wel begonnen was, was de meeste sneeuw al gesmolten. Gelukkig werd een flink deel van het smeltwater eerst nog opgeslagen in de grote Zwitserse meren, die het in de weken daarna langzaam weer afgaven, maar naarmate de zomer vorderde was die bron op een gegeven moment ook uitgeput. De Rijn kan in hoogzomer echter nog terugvallen op een heel speciale bron: de gletsjers die zich boven de ca 3000 m hoogte in de Alpen bevinden. Vanaf eind juli begint daar het smeltseizoen en dat loopt dan door tot eind september en als de koude op grote hoogte weer invalt, dan gaan de gletsjers weer voor ca 9 maanden in winterrust.

De Alpen herbergen een groot aantal gletsjers, maar de Rijn is niet de enige rivier die daarvan profiteert. Hij moet het gletsjerwater delen met de Rhone, de Po en de Donau. Van deze rivieren is de Rhone het best bedeeld, want bovenstrooms in het Rhonedal liggen de grootste gletsjers van de Alpen. De Rijn moet het doen met een viertal middelgrote en kleine gletsjer-gebieden gelegen in het stroomgebied van de Aare, de Reuss, de Voor-Rijn en de Ill.

Aan de hand van de Zwitserse afvoergegevens van deze rivieren heb ik kunnen berekenen dat deze gletsjers tesamen ongeveer 250 m³/s water leverden tijdens het hoogtepunt van de zomer. Dit was op het moment dat de afvoer bij Lobith rond de 900 m³/s lag. De gletsjers zijn dus wel een belangrijke bron, maar ook weer niet de enige reden dat de Rijnafvoer in de zomer zo hoog blijft. De zomer is ook de periode dat er in de Alpen relatief veel regen valt en over de stenige bodem wordt dat snel naar de beken en rivieren afgevoerd, zodat er zelfs in droge zomers altijd ook nog 250 tot 300 m³/s water vanuit neerslag wordt aangevoerd. 

In de figuur hieronder zijn de gletsjergebieden waar de Rijn zijn water uit betrekt in meer detail weergegeven. De rode cijfers zijn de afvoergegevens van de verschillende beken. Het stroomgebied van de Aare levert het meeste gletsjerwater, gevolgd door de Reuss. De Rijn zelf, die hier nog Voor-Rijn heet, heeft maar weinig gletsjers in het brongebied. Buiten deze kaart is er nog slechts één ander groot gletjergebied in het Rijnstroomgebied, in het westen van Oostenrijk, waar de Ill ca 50 m³/s water uit ontvangt.  

De afgelopen weken is de aanvoer van gletsjerwater al wat terugelopen en de komende 2 weken zal dat snel nog minder worden. Later in oktober zal de Rijn het daarom helemaal moeten hebben van regenwater om de afvoer op peil te houden en als dat uit blijft, kan de afvoer nog wat verder zakken dan gedurende de zomer.