Rijn en Maas dalen langzaam, geen sterke stijging in zicht

Na de kleine hoogwaters zijn de rivieren weer terug gezakt onder het langjarig gemiddelde. Komende week zet die trend door want er wordt weinig neerslag verwacht. Ook op langere termijn blijft een hogedrukgebied het weer bepalen en houden de langzaam dalende of stabiele waterstanden aan. In het waterbericht leest u de details.

In de rubriek Water Inzicht een overzicht van het verloop van neerslag en verdamping in 2022. Het was een droog jaar, vooral in het oosten van het land, maar dat lag maar gedeeltelijk aan een tekort aan neerslag.

water van de week

Hogedrukgebied keert weer terug

Vanaf het begin van de vorige week wordt het weer in West en Centraal Europa bepaald door een uitgestrekt hogedrukgebied. Aan het eind van de afgelopen week week trok het weg naar het zeegebied ten zuidwesten van Ierland, maar hield wel invloed op ons weer. Dergelijke weersystemen kunnen ook in de winter langdurig het weer bepalen en het ziet er naar uit dat dat nu ook het geval is. Vorige week schreef ik al dat het van de positie van dit hogedrukgebied af zou hangen hoe het weer deze week zou gaan verlopen.

Een week geleden zag het er nog naar uit dat het hogedrukgebied verder naar het westen weg zou trekken, waarmee de weg vrij zou komen voor neerslaggebieden van de Oceaan, maar er was ook een kansje dat het invloed zou houden op ons weer. Dat laatste is toch gebeurd en het ziet er zelfs naar uit dat de kern van het hogedrukgebied terug schuift naar onze omgeving en een week lang voor droog weer in de stroomgebieden gaat zorgen. 

Tot het zover is kunnen in de eerste helft van de week nog enkele neerslagzones passeren, die mogelijk de Rijn nog wat extra water brengen, maar het stroomgebied van de Maas links laten liggen. Vanwege het rustige weer blijft het sneeuwdek dat in de Middelgebergten is aangegroeid tot enkele decimeters nog een weekje behouden; hogerop in Sauerland en het Zwarte Woud kan het zelfs nog wat aangroeien. In de Alpen, vooral de oostelijke, kan het sneeuwdek nog even flink aangroeien, als de luchtstroming vanuit het noordwesten loodrecht op het gebergte gericht is. 

In de tweede helft van de week komt het zwaartepunt van hogedrukgebied dicht bij ons land te liggen en neerslaggebieden gaan dan ver om ons land en de stroomgebieden heen; over Scandinavië of het Middellandse Zeegebied. De luchtdruk kan in Nederland zelfs oplopen tot boven de 1045 hPa wat zeer hoog is. Nog onduidelijk is wanneer het hogedrukgebied weer wegtrekt en waar het dan heen beweegt. Daarom is nu ook nog weinig te zeggen over het weer na het volgend weekend. De kans is groot dat het hogedrukgebied ook dan nog in de buurt ligt en het rustige, droge weer nog aanhoudt.

Rijn daalt naar tot ca 8,5 m (NAP) om later mogelijk iets te stijgen

De hele vorige week is de Rijn gestaag gedaald na het kleine golfje dat op 19 januari passeerde. Inmiddels is de stand al weer 3,5 m gezakt de de afvoer ca 3.000 m³/s lager. Dat zijn grote verschillen maar niet ongebruikelijk als het na een natte periode ineens vrijwel droog wordt en kouder.  

De komende week blijft de Rijn verder dalen met ongeveer 10 cm per dag tot een voorlopig laagste stand van iets boven de 8,5 m (NAP) rond 5 februari. De afvoer bedraagt dan ca 1.650 m³/s; dat is ca 1000 m³/s onder het langjarig gemiddelde voor deze tijd van het jaar. De dagen daarna kan de stand wat gaan stijgen, maar dit hangt af van de hoeveelheid neerslag die op 3 t/m 5 februari in het stroomgebied valt. Net voordat het hogedrukgebied terugkeert naar onze omgeving, zou er namelijk nog wat neerslag kunnen vallen in vooral het oostelijk deel van het stroomgebied. 

Als ongeveer valt wat nu wordt verwacht dan is in de dagen daarna een kleine stijging mogelijk tot boven de 9 m (NAP), misschien 9,3 m. Maar als de regenval oostelijker langs trekt en buiten het stroomgebied valt, dan zal de Rijn nauwelijks stijgen en blijft de stand tussen 5 en 10 februari schommelen tussen de 8,5 en 8,75 m (NAP).

Op wat langere termijn blijft het, vanwege de nabijheid van hogedruk, veelal droog in het stroomgebied en ongeacht of de stand tussen 5 en 10 februari even wat stijgt, blijft de Rijn op een vrij laag niveau.

Maas daalt langzaam verder, geen stijging in zicht

De Maas is na het hoogwatergolfje gedaald naar ongeveer 300 m³/s, wat ruim 1.000 lager is dan tijdens de golf. De Maas stijgt altijd snel als er een golf op komst is, maar daalt ook altijd weer snel als er geen regen valt in het stroomgebied.

Sinds het hogedrukgebied zich vorige week installeerde boven onze omgeving bleef het grotendeels droog. Alleen viel er nog wat sneeuw in de Ardennen en op het hoogste punt ligt nog zo'n 25 cm (zie de webcam op de hoge venen). De komende week houdt dit sneeuwdek nog aardig stand omdat het niet gaat regenen. Mogelijk groeit het op de hoogste toppen nog wat aan als er woensdag en donderdag enkele sneeuwbuien vallen. 

De neerslagzones die in het midden van de week overtrekken lijken echter veelal aan het stroomgebied van de Maas voorbij te gaan. De Maas hoeft daarom niet op veel extra water te rekenen en de afvoeren zullen deze week daarom langzaam blijven dalen. Na de snelle daling van de vorige week zal het nu echter veel langzamer gaan en ik verwacht dat aan het eind van de komende week de afvoer bij Maastricht uit zal komen tussen de 250 en 275 m³/s.

Op wat langere termijn wordt helemaal geen neerslag meer verwacht en de kans is daarom groot dat de afvoer zal blijven dalen tot onder de 250 m³/s, mogelijk 200 m³/s rond 10 februari. Een stijging van de afvoer is voorlopig niet te verwachten zolang het hogedrukgebied in de buurt blijft liggen.

water inzicht

2022 was een relatief droog jaar, maar er waren verschillen binnen het land

Het afgelopen jaar was een warm (3e plaats) en zonnig jaar (1e plaats) in Nederland. Wat de neerslaghoeveelheden betreft was het jaar echter niet heel uitzonderlijk (zie tabel). In De Bilt viel bijna 900 mm neerslag en dat is ongeveer het langjarig gemiddelde. In het gemiddeld altijd al drogere zuidoosten van het land (Eindhoven) viel flink wat minder (687 mm), maar uitzonderlijk was dat niet, want in de afgelopen 50 jaar waren er ca 10 jaren die nog droger waren. 

Wel bijzonder was de situatie in het oosten van het land. Er viel in Twente in 2022 minder neerslag dan in het zuiden van het land, terwijl het er gewoonlijk flink wat natter is. Gemeten over het hele jaar viel er daarom 222 mm minder dan normaal en dat was pas in 4 jaar nog meer (1971, 1975, 1976 en 1991).

Een bijzondere locatie in Nederland is de Veluwe omdat dit een van de natste gebieden van het land is. Voor het grondwaterniveau is het ook belangrijk dat er veel regen valt. In 2022 is dat redelijk goed uitgepakt, er viel ook bijna 900 mm, wel ca 60 mm minder dan normaal, maar niet uitzonderlijk. In 2018 bijvoorbeeld viel daar slechts 750 mm.

Als we vervolgens naar de verdamping gaan, dan valt op dat die overal veel groter was dan het langjarig gemiddelde. Op veel plaatsen werd in 2022 meer dan 700 mm verdamping geregistreerd en dat is ruim 100 mm meer dan normaal. Vooral voor Twente was het bijzonder dat hier de 700 mm werd overschreden; vergelijkbaar met stations in het zuiden van het land. In 2022 was de verdamping in Nederland daarmee zo'n 10 tot 20 mm groter dan in het eveneens zeer droge jaar 2018.

En als we terug gaan naar 1976, dat nog steeds gezien wordt als een van de meest uitzonderlijke jaren wat de droogte betreft, dan was de verdamping vorig jaar bijna 100 mm meer. De grote verandering in het klimaat die we nu in Nederland meemaken, is daarom niet dat het droger wordt vanwege minder neerslag, maar vooral vanwege meer verdamping.

In het onderste deel van de tabel zijn het tekort aan neerslag en het overschot aan verdamping bij elkaar geteld, waarmee we op de totale balans van 2022 komen. Als we eerst naar de Bilt kijken dan zien we dat er gemiddeld genomen over het jaar zo'n 330 mm meer neerslag valt dan dat er verdampt. In 2022 was dat echter slechts 188 mm; een tekort van ruim 140 mm. 

In het droge zuiden van het land blijft gewoonlijk aan het eind van het jaar zo'n 185 mm over, maar vorig jaar was het neerslagtekort zo groot dat er over het hele jaar zelfs 22 mm neerslag viel dan er verdampte. Dat is heel uitzonderlijk voor Nederland dat er over het hele jaar meer verdampt dan dat er aan neerslag valt. In het zuiden komt dat echter nog het vaakste voor.

In het oosten van het land was de combinatie van weinig regen en veel verdamping echter het meest uitzonderlijk en viel de balans over het hele jaar uit op -74 mm. Er was daar dus een ruim verdampingsoverschot en dat is bijzonder voor het oosten van het land. Het betekende dat het grondwater veel minder werd aangevuld dan in andere jaren, waardoor beken droog vielen er er langdurige beregeningsverboden werden ingesteld.

Een tekort van 74 mm is voor Nederland heel uitzonderlijk, maar hierin moeten we toch 1976 nog voor laten gaan, want toen bedroeg het tekort over het hele jaar in Twente 109 mm en in Eindhoven zelfs 134 mm. Dat het toen zo extreem was kwam vooral omdat er veel minder regen viel in dat jaar, want zoals we boven al zagen was de verdamping toen nog veel kleiner.

In Deelen was er dankzij de vele neerslag nog een flink overschot van 215 mm. Het langjarig gemiddelde is op deze natte plek in het land echter ook erg hoog (bijna 400 mm) en daarom was er toch een flink tekort in vergelijking met dat gemiddelde. Ondanks de vele regen is er vorig jaar op de Veluwe dus minder water beschikbaar gekomen voor het grondwater. 

In de onderstaande figuur zijn voor de 4 hierboven genoemde meetstations van maand tot maand het verloop van neerslag (blauwe kolommen) en verdamping (licht oranje lijn) in beeld gebracht. De waarden van 2022 zijn vergeleken met de langjarige gemiddelde van de neerslag (het lichtblauwe vlak op de achtergrond) en verdamping (de donker-oranje lijn).

Het laat zien dat bijvoorbeeld in de Bilt er grote verschillen waren in wat er per maand aan neerslag viel. In februari viel bv 149 mm regen, terwijl in maart slechts ca 5 mm viel. In de zomer vallen vooral de zeer droge julimaand op en de iets minder droge augustus, die dan weer gevolgd werden door een natte september. 

Bij de andere stations zien we vergelijkbare uitschieters omhoog en omlaag. Bij Twente echter waren er op februari na geen uitschieters naar boven en dit verklaart waarom 2022 daar zo droog is verlopen. Het oosten van het land miste steeds net de boot als er flinke regengebieden langs kwamen in 2022.

Wat verder opvalt is dat de verdamping in alle maanden flink wat hoger was dan het langjarig gemiddelde. In de winter zijn de verschillen niet zo groot, omdat er dan altijd weinig verdamping is, maar in de zomer was de verdamping overal iedere maand zo'n 15 mm groter dan het langjarig gemiddelde. En dan gaat het hier om de vergelijking met de periode van 1991 t/m 2020, want als we hadden vergeleken met een 30-jarige periode uit met midden van de vorige eeuw, dan was het verschil nog  10 mm groter geweest. 

Dat betekent dat er in 2022 in de zomer in de warmere maanden zo'n 15 mm meer water verdampte dan het langjarig gemiddelde, wat er op neerkomt dat van de neerslag die valt zo'n 20% extra verloren gaat aan verdamping in vergelijking met het langjarig gemiddelde. En als we nog wat langer terug gaan in de tijd, dan is bedraagt dat verlies zelfs 30 tot 35%. 

De conclusie hieruit is dat droge jaren in het verleden vooral droog waren omdat er weinig neerslag viel (zoals bv in 1976), maar dat tegenwoordig droogte ook optreedt vanwege veel meer verdamping. Dat betekent dan dat zelfs als de kans op jaren met weinig neerslag niet toeneemt, de kans op droogte wel sterk toeneemt.

Volgens de klimaatscenario's gaat de gemiddelde temperatuur in Nederland de komende 50 jaar in de zomer nog zo'n 2 graden stijgen (bovenop de 2 die we al gehad hebben). Dat betekent dat, zelfs als de kans op weinig regenval niet toeneemt, de kans op droogte wel sterk zal toenemen, omdat de verdamping dan nog een keer sterk zal toenemen.